Komuniteti i Energjisë sinjalizon qartë se koha për përgatitje po mbaron, reformat po përparojnë, por asnjë nga vendet e rajonit, përfshirë Maqedoninë, ende nuk i ka përmbushur kushtet për përjashtimin e energjisë elektrike nga regjimi i ardhshëm i CBAM-it. Pozitive është që në vitin 2024 u përshpejtua rritja e burimeve të rinovueshme dhe u ul intensiteti i karbonit. Megjithatë, për një përjashtim të mundshëm duhet të përfundojë lidhja e tregut me BE-në dhe të futet një çmim i brendshëm i besueshëm i karbonit. Kjo është thelbi i mesazhit në raportin vjetor “CBAM Readiness Tracker 2025”.
Nga aspekti i elektroenergjetikës, CBAM kalon nga faza tranzicionale në fazën përfundimtare, domethënë periudha e raportimit përfundon më 31 dhjetor 2025, dhe nga viti 2026 hyjnë në fuqi detyrimet për deklarimin e emisioneve të integruara. BE-ja në mënyrë paralele miratoi edhe lehtësime teknike që e shtyjnë blerjen e certifikatave CBAM për ngarkesën deri në shkurt 2027, ndërsa deklarata e parë vjetore CBAM skadon më 31 maj 2027. Kjo është e rëndësishme për buxhetimin dhe likuiditetin, por nuk e ndryshon thelbin që nga viti 2026 hyn në fuqi detyrimi.
Vlera e potencialit hidroenergjetik përballë çmimit të karbonit
Në kuadrin e ri, potenciali hidroenergjetik, veçanërisht me hidrocentralet me depozita dhe sistemet pompues-akumulues, bëhet shtyllë strukturore. Era dhe dielli e ulin shpejt intensitetin e karbonit, por magazinimi hidro e mban rrjetin stabil, i “rrafshon” luhatjet orare dhe mundëson që të absorbohet shumë më tepër energji e gjelbër e ndryshueshme pa rrezikuar sigurinë e furnizimit. Për Maqedoninë, me gjeografi të përshtatshme për zgjidhje kaskadale dhe potenciale për centrale pompimi, kjo është mundësi për t’u bërë burim rajonal fleksibiliteti – jo vetëm prodhues i kilovat-orëve.
Hidrocentralet magazinuese kërkojnë më shumë kohë, standarde më të rrepta mjedisore dhe koordinim të ngushtë me menaxhimin e ujërave. Prandaj kombinimi është kyç: shkallëzim agresiv i erës dhe diellit deri në vitin 2030 për dekarbonizim të shpejtë dhe ulje të rrezikut të çmimit nën CBAM, paralelisht me zhvillim të disiplinuar dhe të përputhur me mjedisin të projekteve hidro që sigurojnë stabilitet afatgjatë të sistemit dhe integrim më të lehtë me tregun evropian të energjisë elektrike. Kjo përputhet me prioritetet që i thekson Sekretariati: finalizimi i lidhjes së tregut dhe ulja e intensitetit të karbonit si rrugë drejt përjashtimit të mundshëm.
Çfarë do të thotë CBAM për TEC Manastir dhe segmentin e qymyrit
CBAM aktivizohet drejtpërdrejt në kufirin e BE-së, por ushtron presion tërthor në vend: sa më “i errët” të jetë përbërja që tregtohet drejt BE-së, aq më i madh është barra e CBAM-it për importuesin dhe më e ulët konkurrueshmëria e energjisë sonë elektrike.
Në vitin 2024, Maqedonia është ndër vendet me uljen më të madhe vjetore të prodhimit nga qymyri (rreth −12%), por në të njëjtën kohë vazhduan tejkalimet e kufijve për pluhurin në impiantet e mëdha djegëse.
Po rritet edhe presioni ndaj TEC Manastir që të përshtatet me kërkesat e reja, dhe në të njëjtën kohë “po shtrenjtohet” eksporti i mundshëm i energjisë elektrike të prodhuar në termocentral. Sa më gjatë të mbetet përzierja energjetike me intensitet të lartë karboni, aq më i shtrenjtë bëhet eksporti i energjisë që kalon nëpër zonën tonë, sepse CBAM e kap në kufi.
Dinamika më e hershme e paralajmëruar për mbylljen e termocentraleve (nga viti 2027) mbetet sinjal i rëndësishëm për investitorët, por duhet të lidhet me vënien në punë të megavatëve të rinj nga burime të rinovueshme dhe ndërtimin e kapaciteteve të magazinimit për të arritur një kilovat-orë “të gjelbër” stabil dhe konkurrues në Evropë. Rënia e prodhimit nga qymyri është trend pozitiv, por që të ketë efekt sistemik është e nevojshme që njëkohësisht të vihen në punë burime të reja të rinovueshme dhe të ndërtohen kapacitete magazinimi. Vetëm kështu zëvendësohet kilovat-ora “e errët” me një “të gjelbër” të qëndrueshme që është konkurruese në Evropë.
A po bëhemi një rrugë tranziti e shtrenjtë?
Për të mos u bërë “rrugë tranziti e shtrenjtë” e energjisë me ngarkesë të lartë emisioni, vitet 2025–2026 duhet të sjellin dy gjëra. Së pari, finalizimin e lidhjes së tregut me BE-në përmes transpozimit ligjor, përputhjes teknike dhe operacionalizimit me bursat dhe operatorët evropianë, sepse pa këtë nuk ka as bazë teorike për përjashtim të energjisë. Së dyti, krijimin e një sistemi të besueshëm të formimit të çmimit të karbonit me rregulla të qarta për monitorim, raportim dhe verifikim, si dhe mekanizëm për verifikimin e origjinës së energjisë elektrike për të parandaluar importin e tërthortë dhe “ngjitjen” e faktorëve të lartë të emisionit në pikat tona kufitare.
Ekspozimi konkret i Maqedonisë: shifrat nga raporti
Sipas vlerësimit ilustrativ në “CBAM Readiness Tracker 2025”, barra teorike e CBAM-it e lidhur me importin e energjisë elektrike në BE përmes zonës sonë është rreth 200,3 milionë euro në vit, me kosto margjinale prej 59,71 euro/MWh. Këto shifra janë treguese – shërbejnë si një përafrim praktik i rrezikut për importuesit evropianë derisa të sigurohet përjashtimi.
Në kontekst, nga viti 2020 deri në 2024, në rajon kapacitetet e burimeve të rinovueshme, pa përfshirë hidrocentralet e mëdha, janë më shumë se dyfishuar – nga 2,0 GW në 5,1 GW. Në vitin 2024 u vunë re edhe uljet më të mëdha absolute të CO₂ në Serbi dhe Maqedoni. Kjo tregon se shkallëzimi i shpejtë i burimeve të rinovueshme tashmë po jep rezultat të matshëm, por për stabilitet sistemik dhe integrim me tregun evropian do të duhet magazinim – ku hidrocentralet magazinuese janë mbajtësi natyror.
Përveç energjisë elektrike: cilët sektorë janë të prekur
CBAM-i përfundimtar përfshin edhe çimenton, hekurin dhe çelikun, aluminin, plehrat kimike dhe hidrogjenin. Eksportuesit maqedonas do të duhet të sigurojnë të dhëna të matura dhe të verifikuara për emisionet e integruara për produkt, ndërsa partnerët e tyre evropianë do të blejnë certifikata CBAM me çmim të lidhur me sistemin ETS të BE-së. Përgjigjja praktike nuk është deklarative, por teknologjike: efikasitet energjetik, elektrifikim të proceseve, kalim drejt karburanteve me karbon më të ulët dhe kontrata afatgjata për energji të gjelbër (PPA) nga era, dielli dhe hidro.
Në fund të tregimit
Nëse duam ta minimizojmë rrezikun e CBAM-it dhe të tërheqim kapital më të lirë, renditja është e qartë: shtim i shpejtë i erës dhe diellit me ankande të qëndrueshme dhe përforcime të rrjetit; ringjallje e zgjuar dhe e disiplinuar mjedisore e potencialit hidro me fokus në magazinim dhe kapacitete pompues-akumulues; dhe përfundim i lidhjes së tregut me BE-në bashkë me futjen e çmimit të brendshëm të karbonit. Kështu, nga cenueshmëri energjetike kalojmë në statusin e burimit rajonal të fleksibilitetit – me “bateri hidro” në zemër të sistemit.